Step

Sacred Harp: de punk-rock van de kerkzang

Sacred Harp is een Amerikaanse koloniale vorm van vierstemmige kerkzang. De traditie is even te zien in de film Cold Mountain. Punk-rocker Bradford West zingt mee op de soundtrack van de film en leidt de samenzang in Manhattan NY. Zijn persoonlijk verhaal vormt een prachtig decor om de geschiedenis van deze bijna uitgestorven zangvorm te vertellen.

Hard, rap en rauw zijn de kenmerken van deze bijzondere polyfone muziek. Ooit was het een symbool voor het conservatisme van de Zuidelijken. Nu gaan de progressieve Noordelijke zangers graag naar de afgelegen agrarische dorpen van Alabama. Gemeenschapszin is namelijk een tweede kenmerk van Sacred Harp. De muziek verbroedert. Deelnemers komen van heinde en ver. Om te zingen maar ook om vrienden te ontmoeten. Dat vindt Bradford West ook het mooiste van zijn deelname aan het gala bij de uitreiking van de Oscars. De filmmuziek was genomineerd voor 3 beeldjes en West mocht samen met Alison Kraus, Sting en Elvis Costello het podium op. Binnenkort gaat hij op tournee met dezelfde artiesten. In de aftermath van de film heeft West een eigen Sacred Harp groep gevormd, waarmee hij in de toekomst wil gaan optreden.

‘Sacred Harp is de hardcore punkrock van de a capella kerkmuziek’

De film Cold Mountain die afgelopen februari in Nederland in première ging, bevat halverwege een scène in het houten kerkje van het gelijknamige dorpje. De gemeente zingt een lied uit de Sacred Harp bundel. Nicole Kidman zit vrolijk, actief en rechtop, terwijl ze luidkeels, up-tempo en recht voor zijn raap, het lied I’m going home met de gemeente meezingt. De kerkgangers zitten in een carré en zwaaien net als Kidman flink met de rechter arm om de maat aan te geven. Sacred Harp is een religieuze zangvorm die sinds het midden van de negentiende eeuw het Amerikaanse platteland veroverde. Tegenwoordig is het een zeldzaam fenomeen, maar punk-rocker Bradford West (46) leidt een actieve groep liefhebbers die maandelijks samenkomen in St. Barth’s in Midtown Manhattan, New York. Hij zingt mee op de soundtrack van de film en gaat eind mei met Alison Kraus en vele andere artiesten mee in de Cold Mountain/ Down from the Mountain tour.

“Sacred Harp komt het dichtst bij punk-rock van alles dat ik verder op muziek- of theatergebied gedaan heb. Het is luid en snel, spiritueel en ‘uplifting'. Verder is het eerder sociale muziek dan kerkmuziek. Sacred Harp trekt heel verschillende mensen aan die op het oog elkaars uitersten zijn en het heeft alles te maken met individuele onafhankelijkheid, verzet tegen een keurslijf en vastgeroeste maatschappelijke patronen. Ik ben dan ook nog steeds net zoveel punk-rocker als dertien jaar geleden, toen ik uit The Sacred Harp begon zingen.”

Bradford West hangt losjes achterover in zijn stoel achter de balie annex kantoortje in de lobby van de Chelsea Studio’s. Het is deels een wachtkamer voor artiesten die auditie doen voor de Broadwayshows en deels een verlopen huiskamer annex kantine voor hen die hier hun dagelijkse repetities hebben. De vloer is vies en de stoeltjes zijn zo uitgeleefd dat ze in een Nederlandse kringloopwinkel onverkoopbaar zouden zijn. Bij de ingang van een lange gang prijkt een slordig whiteboard met aanvangstijden en lokaalnummers voor musicalrepetities. Het zijn aansprekende namen als West Side Story, Oliver, Tom Jones en Oklahoma. Verkleurde foto’s en affiches van beroemde producties en artiesten sieren de aan achterstallig onderhoud onderhevige muren. Geen spoor van de glamour en glitter die je hier zou verwachten.

West heeft wel eens een rol in een film gehad, als acteur het hele land doorkruist en meegedaan aan een musical, maar hier in de Chelsea Studio’s werkt hij dagelijks als conciërge Het werk als acteur of muzikant ligt niet voor het opscheppen in New York, waar iedereen ontdekt hoopt te worden en de concurrentie moordend is. In zijn kantoortje valt de goedlachse West aanmerkelijk minder uit de toon dan bij de Sacred Harp bijeenkomsten in de kerk een paar straten verderop. West is een excentrieke punk-rocker, gekleed in een doffe zwarte spijkerbroek met bijpassend zwart shirt. Aan zijn voeten stevige kisten en op zijn hoofd een zwarte cap; de klep in de nek. Een oranjegeel plukje haar steekt er als een kuifje aan de voorkant onderuit. Met zijn kleine baardje, ketting om de hals, talloze armbandjes en oorbellen in beide oren, zou hij in de punkscene van dertig jaar geleden niet misstaan. Niet echt een outfit die je verwacht bij een voorganger in oude traditionele religieuze zang.

“Ik ben zelf niet kerkelijk, ook nooit geweest. Mijn ouders waren upperclass-white in een klein dorp in Massachusetts in het noordoosten van de VS, dat deels katholiek en deels protestant was. Ze namen me als 5 jarige eens mee naar beide kerken, zodat ik wist dat er iets als kerk en geloof bestond, maar ik vond het niets,” bekent West. Later in zijn studietijd maakte hij deel uit van de succesvolle hardcore band Cordelia’s Dad met Peter Irvine en Tim Erikson. Naast punk-rock, waren ze geïnteresseerd in folk en rootsmuziek. Tim Erikson studeerde zelfs folkmuziek en in het kader van zijn studie volgde hij Martin Carthy, een folklegende, naar Engeland. Daar stuitte hij op het Sacred Harp boek en nam dit mee terug naar Massachusetts. “Wij hadden toen, twintig jaar geleden, geen tv in huis en begonnen op een avond uit het boek te zingen. We waren met zijn vieren en konden allemaal een partij op ons nemen. Dat was niet eenvoudig want ik las toen nog geen muzieknoten. We waren er meteen aan verknocht. Maandenlang zongen we elke avond uit de Sacred Harp. Het was zelfs zo erg dat ik aan de anderen vroeg of ik wel een vriendin mocht nemen. Dat zou immers betekenen dat ik misschien een avond moest missen.”

Geschiedenis

Sacred Harp muziek was toentertijd in het noorden van de VS allang zo goed als uitgestorven. Alleen in de afgelegen agrarische gemeenschappen in het Zuiden, met name Alabama, maakte het nog deel uit van het dagelijks leven. Dat was in de achttiende eeuw wel anders. Rondtrekkende muziekscholen brachten de sacrale zang vanuit New England in het noordoosten van de VS bij de agrarische gemeenschappen in het hele land. De rondtrekkende muziekscholen, zogenaamde singing schools, vormden een sociaal instituut dat zich in de achttiende eeuw had ontwikkeld op het Engelse platteland. Oorspronkelijk waren ze opgezet om de kwaliteit van zang in de kerk te verhogen, maar al snel werd het zo populair dat het zingen deel uitmaakte van de gehele sociale gemeenschap en bijeenkomsten niet alleen in de kerk plaatsvonden. De komst van zo’n reizende muziekschool was in de saaie agrarische dorpen een grote happening en bovendien de enige gelegenheid waar de jongens en meisjes elkaar konden ontmoeten en ontsnappen aan het altijd wakend oog van de ouders.

Na de Amerikaanse revolutie (1783) verdwenen de singing schools in het Noorden door de verstedelijking van het platteland en de introductie van nieuwe muziekmethoden uit Europa. De leraren van de singing schools concentreerden zich op de afgelegen agrarische gemeenschappen in het Zuiden. Ze ontwikkelden een eigen muziekstijl gebaseerd op de Engelse en Schotse religieuze zang los van de conservatieve stijve Europese muziekregels. Het verschil zit vooral in het gebruik van veel ‘open’ vier- en vijfklanken, en octaven in de meerstemmigheid, in tegenstelling tot de ‘gesloten’ drieklanken, de tertsen, in de gebruikelijke muziek. Veel muziek is bovendien geschreven in mineur. Deze koloniale kerkmuziek uit New England kenmerkt zich verder doordat de basisharmonie niet door de sopranen gezongen wordt maar door de tenoren.
Daarnaast zorgde de uitvinding van shape notes voor een grote populariteit van de singing schools. Shape note muziek is een muzieknotatie die is ontwikkeld in 1801, waarbij de zeven muzieknoten die de moderne Westerse muziek kent, gereduceerd zijn tot vier. Deze vier noten hebben elk een eigen naam en vorm. Fa heeft een vorm van een driehoek; So van een cirkel; La van een vierkant en Mi heeft een trapeziumvorm. De toonladder is fa-so-la-fa-so-la-mi-fa. Uit de praktijk bleek dat deze notatie voor beginnende zangers en zangeressen veel makkelijker te lezen was dan de gebruikelijke notatie. Shape notes werden de standaard binnen de singing schools. The Sacred Harp (1844) is slechts één van de muziekboeken in shape-note notatie. Het was echter wel het meest populaire boek en daarmee de naamgever aan deze muziekvorm.
In het Zuiden ontstond een rijke traditie in deze a capella muziek. Niet alleen op zondag in de kerk zong men de muziek, maar ook op wekelijkse of maandelijkse zangavonden tot aan complete weekenden toe waarin onafgebroken gezongen werd. Na de burgeroorlog (1861-1865) werd shape-note muziek gezien als iets typisch Zuidelijks. Hoewel Sacred Harp in de twintigste eeuw ook in het Zuiden een steeds zeldzamer verschijnsel werd, overleefde het in afgelegen delen tot op de dag van vandaag.

Gemeenschapszin

“Toen ik dertien jaar geleden Sacred Harp ontdekte, als blanke intellectueel uit het Noorden, vond ik, net als alle Noorderlingen, dat de Zuidelijken racisten waren, tegen gelijke rechten voor vrouwen, fundamentalistisch christelijk en uiterst rechts.”, vertelt West. “Ik was uitgesproken anti-kerks maar Tim was wel gelovig. Hij had minder moeite met de christelijke teksten dan ik. Eerlijk gezegd was de kick van het zingen zo groot, dat het me niks kon schelen. Ik wilde de muziek in mijn buik voelen. Sacred Harp gaf een enorme positieve energie die ons samenbond tot een hechte vriendenclub. De rest was ondergeschikt. Op een gegeven moment besloten we om de kleine locale Sacred Harp bijeenkomsten te bezoeken. Die werden maandelijks gehouden. Ik moest wel heel wat vooroordelen overwinnen om een kerk binnen te gaan. De gemeenschap bestond vooral uit oudere mensen die op een afgestompte manier zongen; nog steeds heel krachtig en energiek, maar niet zoals wij het thuis deden.”

West herinnert zich een van de eerste keren dat hij een bijeenkomst in het Zuiden bezocht. “Ik was zenuwachtig en totaal niet op mijn gemak. Daar zaten die stijve Christelijke blanke heren in hun nette zondagse pakken, naast hun tuttige vrouwen. Ik had toen nog lang haar en viel als Amerikaanse punkrocker wel heel erg uit de toon. Ik ging bescheiden achterin bij de tenoren zitten. De mannen keken steeds maar achterom en ik verwachtte elk moment de kerk uitgegooid te worden. Op een gegeven moment sprak één van hen mij aan. Of ik niet vooraan wilde zitten om mee te zingen. Het werd een fantastische ervaring. Deze mannen, die al mijn vooroordelen bevestigden, werden uiteindelijk mijn vrienden.”

Bradford West en zijn vriend Tim Erikson ontwikkelden zich tot ervaren Sacred Harp zangers. Ze kenden bijna alle liedjes en van elk liedje ook nog alle partijen. Ze deelden hun enthousiasme over Sacred Harp tijdens de concerten van Cordelia’s Dad met de fans van de band. Ook zij begonnen ook Sacred Harp te zingen en zich aan te sluiten bij de locale gemeenschappen. Het was het begin van een enorme opleving van deze muziek in het Noorden. Nu niet vanuit de religie maar vanuit de interesse voor de muziek en de gedachte achter de muziek. De Sacred Harp groepen zijn tegenwoordig een multiculturele en multireligieuze gemeenschap waar kameraadschap zwaarder telt dan overtuiging. Eén van de geheimen: niet over politiek praten. “Gail kwam kortgeleden tijdens onze bijeenkomst met een oproep om emailadressen uit te wisselen voor een nationale actie tegen Bush,” vertelt West. “Ze had dit niet met mij overlegd. Ik heb het resoluut afgekapt: geen politiek. Zelf haat ik Bush tot in mijn tenen. Ik word woedend als ik lees hoe hij de ene leugen na de andere vertelt en het volk via de media steeds weer misleidt. Maar geen politiek in de Sacred Harp; dat verdeelt de gemeenschap.”

Manhattan

Elke derde zondag van de maand om 3 uur komen ze bijeen; tussen de 20 en 100 zangers en zangeressen van allerlei signatuur: protestanten, Katholieken, Joden, niet-gelovigen. Zo verschillend ze mogen denken over geloof, politiek en andere zaken; de Sacred Harp smeedt een band die dieper gaat dan de aardse beslommeringen. Zo zitten nette oudere mannen en vrouwen naast wilde en enthousiaste jongelui die net van de highschool af zijn. Zo is de organisatrice de keurige dame Gail Harper(54) en de artistiek leider de punker Bradford West. Artistiek leider is eigenlijk niet het goede woord en West wilde daar kortgeleden ook niets van weten. “ Ik ben muzikant en inmiddels erg bedreven in het vierstemmige zingen uit de Sacred harp, daarom geef ik de begintoon aan voor elk van de vier partijen. Ook geef ik uitleg over de muziek als er nieuwe mensen zijn. Ik leid het eerste en het laatste lied, maar gedurende de rest van de drie uur durende bijeenkomsten ben ik één van de anderen.” Toch staan de Sacred Harp bijeenkomsten van Manhattan bekend als vurig en heel fanatiek, waar de enthousiaste deelnemers de liederen nog harder en sneller zingen dan elders. ‘Harpers’ reizen soms honderden kilometers om mee te kunnen doen aan dit spektakel “ Dat komt door Bradford met zijn achtergrond als rocker”, vertelt Gail Harper met glimmende ogen en een verblindende lach. Haar woorden behoeven geen verdere uitleg. Als West midden in de hollow square zijn lied aanheft, loepzuiver, ritmisch en keihard, spat de energie van zijn rood aanlopend gezicht en uit zijn bolle ogen. Zijn krachtige uitstraling en ontembare gedrevenheid zijn aanstekelijk en besmettelijk. Zelfs de zichtbaar breekbare bejaarden zingen sterker en welluidender dan ze eigenlijk kunnen en genieten intens. West is dan ook meer inspirator dan leider. “We kennen geen leiders.,” zegt Harper, “Er is geen organisatie van bovenaf, we kennen geen lidmaatschap noch enige hiërarchie. Iedere medewerker is vrijwilliger, en we zijn transparant en democratisch. Er zijn geen politieke ego’s zoals in andere clubs. Het zingen en de spiritualiteit geeft een enorme gemeenschapszin. Het onderling gedrag is zeer sociaal, er zijn geen artiesten en als je kunt praten, kan je ook meezingen; gewoon recht voor zijn raap”

Oscars

De muziek van film Cold Mountain kreeg drie Oscarnominaties. Uiteindelijk werd er niets gewonnen door de sterke concurrentie van Lord of The Rings. Toch voldeed de film aan de verwachtingen van de makers van de film. Die hadden T Bone Burnet ingeschakeld voor de muziek. Deze had met “O Brother Where Art Thou’ vier jaar eerder rootsmuziek een enorme swing gegeven. Die soundtrack stond aan het eind van het jaar op 1 in de albumtop 50 van Amerika. Dat zal met de Cold Mountain soundtrack waarschijnlijk niet gebeuren, hoewel Sting en Elvis Costello voor een deel van de muziek tekenden en Alison Kraus net als in ‘Oh, Brother’ een groot deel van uitvoering op zich nam. De soundtrack werd zowel in Amerika als in Nederland niet zo goed ontvangen. Recessenten beoordeelden de muziek als eentonig, maar maakten een uitzondering voor de twee Sacred Harp liederen. Die werden als ‘sfeervol’, ‘krachtig’ en ’zeer knap’ betiteld.

De betrokkenheid van West bij de film, kwam via zijn oude vriend Tim Eriksen. Die werd door Burnet benaderd om te coachen bij de muziekfragmenten. Al gauw bleek de folkexpert een veel grotere bijdrage dan voorzien te kunnen leveren. Voor de Sacred Harp fragmenten zijn de opnames gemaakt in Alabama. Daar werden een aantal vooraanstaande zangers uit alle delen van de USA ingevlogen en verzameld in de houten Liberty Baptist Church in Henagar, Sand Mountain, in het noordoosten Alabama; zo ook West. “Het was eigenlijk een gewone samenzang. Het enige verschil was dat er talloze microfoons opgesteld stonden. We zaten net als anders in een hollow square, een vierkant waarbij sopranen, alten, tenoren en bassen naar elkaar toezingen. We zongen urenlang en de hele sessie is geregistreerd. De makers van de film kozen de uiteindelijke twee tracks zoals die op de soundtrack staan. De mensen die in de film zingend te zien zijn, zijn locale acteurs uit Roemenië, waar de film is opgenomen. Ze playbacken en het geluid, afkomstig van onze bijeenkomst in Alabama, is er onder gemonteerd.”

Aftermath

West had de hoop en de verwachting dat de filmmuziek van Cold Mountain, het bijna uitgestorven fenomeen Sacred Harp nieuw leven in zou blazen en dat zich nieuwe belangstellenden in de hollow square aan de 52ste Straat in Manhattan zouden melden. Het was precies zoals hij al dacht. Veel publiciteit: zelfs CNN besteedde uitgebreid aandacht aan Sacred Harp Singing. De websites worden druk bezocht en er melden zich veel nieuwe gezichten bij de bijeenkomsten. “Niet meteen. Ik dacht zelf dat er op de eerste bijeenkomst nadat de film uitgekomen was, meteen een hele horde: niets! Geen mens! Maar dat trok bij en nog steeds is er veel belangstelling. Vorige week waren er 57 mensen. Sommigen komen en blijven; anderen gaan. Het is de muziek die in eerste instantie mensen aantrekt, maar je moet ook zin hebben in de gemeenschap rond The Sacred Harp,” aldus West. “Natuurlijk was er angst binnen de beweging dat de film zo’n hype teweeg zou brengen dat het de gemeenschap stuk zou maken. Zelf denk ik dat het niet uit maakt. Wij gaan gewoon door en de blijvers passen zich wel aan en doen mee.”

De film Cold Mountain en de daardoor groeiende belangstelling voor Sacred Harp heeft bij West toch een verandering teweeggebracht. Niet alleen komen er meer mensen op de bijeenkomsten, waarbij sommigen besmet raken met het virus en anderen niet terug komen; niet alleen wordt West gevraagd om cursussen te geven op muziekscholen; hij is ook overtuigd geraakt van het feit dat je met deze muziek weldegelijk het podium kunt betreden en de kracht en energie ervan kunt overbrengen. “Ik vond altijd dat je Sacred Harp alleen kunt ervaren als je meedoet in de hollow square. Dat je daar in het midden ervan, de trillingen van de kwintklanken in je binnenste voelt resoneren en de positieve energie ervan tot in je tenen reikt. Maar vanwege het succes van de film, waren we gevraagd om de muziek op de Oscaruitreiking te zingen. Dat was een fantastische ervaring. Niet omdat het de Oscars zijn, dat zegt me weinig, maar om met vrienden en vriendinnen samen deze muziek te delen met publiek en andere artiesten; dat was een kick. Sting, Alison Kraus en Elvis Costello deden tijdens de repetities meteen mee. Ze waren zo erg onder de indruk dat ze toen het lied geschrapt werd vanwege tijdsgebrek, urenlang de organisatie smeekten om één van hun bijdragen te schrappen en ons te handhaven. Het ging niet door. Ik mocht wel in het achtergrondkoor van Alison Kraus meezingen, maar niet met de Sacred Harp liederen.” Natuurlijk vindt West het jammer dat Sacred Harp zelf niet aan bod kwam tijdens de Oscars, maar het lijkt er wel van te gaan komen dat de complete sessie van de Cold Mountain opnames in het kerkje in Alabama op cd uit komt. En dat zou ook een enorme promotie van de muziek betekenen.
Gevolg van dit optreden bij de Oscars is dat West gevraagd is mee te doen aan de Cold Mountaintour van Alison Kraus en andere artiesten, als deze het noordoosten van de VS aandoet. West zingt daarin dan de Sacred Harp muziek. Een dergelijke tournee met de muziek van ‘O Brother’ was in 2002 een enorm succes.
West is verder met enkele vrienden in bespreking om een Sacred Harpgroep speciaal voor optredens te gaan vormen.
“Het is een beetje tegen de gedachte achter Sacred Harp. We kennen geen sterren; iedereen is gelijk. Het was echter een fantastische ervaring om met de besten in onze gelederen in dat kerkje in Alabama te zingen. Daarom wil ik nu ook wel zo’n optreedgroep vormen. Niet om de glamour en de glitter, maar om de muziek te verspreiden.”