Step

Dit artikel is geschreven voor een fictief tijdschrift over fantasy. Het eenmalige tijdschrift is in januari 2003 gemaakt voor het vak Journalistiek. Dit onderwerp komt voort uit een werkstuk over Karelië, dat Stephan Kraan voor het vak Geschiedenis maakte.
Drie jaar achtereen kwamen films over de Lord of the Rings uit, omgeven met enorm veel publiciteit. Het creëerde een hype en er ontwikkelde zich een cult beweging. Dit verhaal over Tolkien en de oorsprong van de elfentaal was nergens te lezen.

De Finse passie van Tolkien

Kenners van de 'fantasy'-wereld zien in J.R.R. Tolkien (1892-1973) en zijn 'In de Ban van de Ring' de oorsprong van de populariteit van het genre. Zowel voor als na Tolkien creëerden schrijvers verzonnen werelden met vreemde wezens vol magische krachten. Midden-aarde, het toneel van veel van Tolkiens verhalen, is met zijn elfen, trollen, dwergen en natuurlijk Hobbits, een begrip voor miljoenen mensen. De publicatie van de trilogie 'In de Ban van de Ring' was in de jaren vijftig en zestig een doorslaand succes, net zoals de verfilming ervan het nu ook weer is. Tolkien schiep met zijn werk een ongeëvenaarde 'fantasy'-hype. Talloze moderne 'fantasy'-schrijvers en makers van computerspelen baseren hun werk op het Tolkien-model. Tolkien is de grondlegger van de moderne 'fantasy'. Maar wie was J.R.R Tolkien? En vooral; wat zijn de bronnen van zijn mystieke werelden?

Tolkien beschrijft Midden-aarde uitgebreid in een aantal boeken, waarvan De Hobbit (1937), In de Ban van de Ring (1954/55) en De Silmarillion (1977) het meest bekend zijn. Tolkien creëerde Midden-aarde nog voordat hij De Hobbit schreef. Midden-aarde is de wereld waarin de zwarte vorst Morgoth en zijn dienaar Sauron wonen, samen met kwaadaardige Orcs en Wargs. Maar ook wonen er rustige Hobbits, de tovenaar Gandalf, elfen, dwergen, draken, mensen en Gollum. De wereld kent streken met prachtige namen als Mordor, Rivendell, de Nevelbergen en het wonderlijke Demsterwold. De bewoners spreken verschillende talen, waarvan Tolkien een aantal tot in detail heeft uitgewerkt, inclusief spelling en grammatica.

Deze 'virtuele' wereld diende eigenlijk als een plek voor zijn zelfbedachte talen. Tolkien was namelijk een talenwonder en gefascineerd door taal. Als kind thuis leerde hij van zijn moeder Frans en Duits. Op school kwamen daar de klassieke talen bij. Bovendien leerde hij al snel het Welsh, en Oud-Noors. Behalve deze bestaande talen, ontwikkelde Tolkien als hobby zelf allerlei kunsttalen. Samen met zijn liefde voor sprookjes en mythologie, vormden die de basis voor zijn latere werk.

Tolkien is bij het creëren van zijn denkbeeldige wereld met wetenschappelijke precisie te werk gegaan. En hoewel hij rijkelijk zijn eigen fantasie heeft gebruikt, vinden veel van zijn personages en landschappen zijn oorsprong in de 'echte' wereld. Tolkien liet zich bijvoorbeeld inspireren door de mythologie van Whales en IJsland, maar ook door het Engelse platteland van zijn jeugd en door zijn oorlogservaringen als verbindingsofficier in de Slag bij Somme (1916). Grootste bron van inspiratie vormde echter het Finse epos de Kalevala.

Tijdens zijn studie in Oxford (1908 -1915), zat Tolkien op zekere dag in de bibliotheek een examen voor te bereiden. Uit verveling snuffelde hij tussen de boeken en vond zo het Finse epos de Kalevala. Tolkien was meteen verslingerd aan de eeuwenoude mythologische volksliederen en verhalen. Later vertelde hij dat op dat moment de contouren voor zijn zelfbedachte wereld meer en meer vorm kregen. De verhalen van Tolkien, die veelal de vorm van sagen en legendes hebben, bevatten dan ook veel elementen die ook in dit Finse epos te vinden zijn. Tolkien leerde de Finse taal en het oude Karelische dialect om de Kalevala in zijn oorspronkelijke vorm te kunnen lezen. Dit oeroude Fins dialect inspireerde hem tot het bedenken van zijn beroemde elfentalen van Midden-aarde. Dit boeiende gegeven vraagt om meer uitleg.

De Kalevala
Karelië is het uitgestrekte gebied tussen de Finse Golf en de Witte Zee, in een breedte van ongeveer vierhonderd kilometer. Het grootste deel ligt tegenwoordig in Rusland, maar een klein deel ligt in het zuidoosten van Finland en een stuk in Estland. Karelië heeft een belangrijke plaats in de Finse culturele geschiedenis. De Kareliaanse taal bestaat in feite uit drie oude Finse dialecten.

In het kader van zijn studie begon de jonge arts Elias Lönnrot (1802-1884) op 21-jarige leeftijd tochten door Karelië te maken. Daarbij verzamelde hij mondeling overgeleverde volkspoëzie en Finse mythologie. Die behoorden tot een ruim drieduizend jaar oude cultuur van stammen rondom de Oostzee. Lönnrot sprak met zingende marskramers, zieners en andere kenners van oude epische gedichten en bezweringen. De Fin voegde deze oude volksverhalen en rune-gezangen samen tot één verhaal en publiceerde dit in 1835 onder de naam de Kalevala . Lönnrot zag het met recht als een Kareliaanse Ilias en Odyssee . Hij ging door met verzamelen en bracht in 1849 een nieuwe uitgebreide versie van de Kalevala uit. De Kalevala is één van de meest volkseigen epossen ter wereld en het nationale epos der Finnen.

De Kalevala gaat over het ontstaan van de wereld en de menselijke cultuur. Het is inderdaad een Ilias en Odyssee- achtig verhaal rondom de helden Väinämöinen, Ilmarinen en Lemminkäinen. Ze bezitten bovenmenselijke krachten en hun avonturen spelen zich af in zowel de waterrijke menselijke wereld als in de mystieke wereld van het dieren-, goden- en dodenrijk. Water en vuur, licht en donker, en goed en kwaad zijn de thema's. De dichter Väinämöinen, de smid Ilmarinen en de avonturier Lemminkäinen wonen in het land van stamvader Kaleva. Ze maken een reis waarbij ze op zoek zijn naar een vrouw in het noordelijker gelegen Pohjola (het Noordland). Regelmatig krijgen de drie helden de hand van één van de dochters van Pohjola aangeboden. Voorwaarde is steeds dat ze bepaalde opdrachten uitvoeren. Als gevolg van één van deze opdrachten smeedt Ilmarinen voor de heerseres van Pohjola, de Sampo. Dat is een mysterieuze object dat de bezitter voorspoed brengt. De Sampo is een soort molen die eindeloos graan, zout en geld kan malen en die een enorme macht heeft. Tegen het eind van het verhaal eisen de helden de helft van de Sampo terug. Dat gaat natuurlijk niet zonder slag of stoot. Ze krijgen het in een helse strijd aan de stok met de krijgers van Pohjola, aangevoerd door de heks Louhi. Bij een gevecht op een boot breekt de Sampo in stukken en valt in zee. Brokstukken spoelen vervolgens aan op de kusten van Kalevala en brengen alsnog welvaart.

Wie de verhalen van Tolkien gelezen of gezien heeft, herkent in deze beknopte samenvatting van het enorme epos al enige overeenkomsten. Zo zijn er de helden die over bijzondere krachten beschikken en samen een reis beginnen. In de moeilijke fabricage van de Sampo met zijn bovennatuurlijke eigenschappen, komt de vergelijking met Tolkiens Sauron en het ontstaan van de Ring om de hoek kijken. Ook veroorzaakt het bestaan van het magische object in beide gevallen veel moeilijkheden, met een onvermijdelijke vernietigende oorlog tot gevolg.

Tolkien neemt soms zelfs hele verhalen van de Kalevala over in zijn boeken. Zo is er een verhaal over de boze Kullervo die verliefd wordt op zijn zus. Die zus pleegt op een gegeven moment zelfmoord. Ook Kullervo maakt een einde aan zijn leven. Dat doet hij door zich in zijn eigen zwaard te laten vallen. Het verhaal van Kullervo komt overeen met dat van Túrin Turambar in De Silmarillion. Het gaat trouwens te ver om Tolkien daarmee meteen van plagiaat te beschuldigen. Daarvoor zijn de verschillen te groot.

Volhardende fans en sommige wetenschappers herkennen in Tolkiens vaak gewelddadige verhalen een verwijzing naar het oude Engeland, het karakter van Engelse boeren en de tegenstellingen uit de Tweede Wereldoorlog. Een klein beetje gelijk hebben ze misschien. Maar wie de Kalevala leest, zal, met een beetje fantasy, snel overtuigd zijn dat dit de werkelijke bron is van Tolkiens inspiratie.